Járnmonumentumið um Steingrím biskup.
Ljósm. Pétur Maack. |
|
- Listgrein sú sem tekur til minningarmarka um látna menn
er á erlendum tungum kölluð Sepulkralkunst (þ.) eða
sepulchral art (e.), af latneska orðinu sepulcrum, gröf eða
grafstúka, t.d. helgra manna í kirkjum. Þótt
grein þessi sé nærri jafngömul manninum og risi
hæst með Egyptum, þar sem kalla má að öll
list helgaðist minningu dauðra, taka orð þessi í
venjulegum skilningi aðeins til vestrænnar grafhefðar, klassiskrar
fornaldar Grikkja og Rómverja, og upp frá því
kristinnar menningar. Um aldaraðir var nær einvörðungu
um steinhöggsverk að ræða, legsteina, lágmyndir
á grafhýsum, minningarsúlur og höggmyndir af
hinum látnu eða til táknrænnar minningar þeirra.
Graflist nýklassiska tímabilsins, sem reis með borgaralegri
lýðveldishugsjón á 18. öld, leitaði fanga
í klassiskri fornöld, bæði um efni, form og táknræn
skreyti, og rótfesti þau í kristinni vitund síns
tíma. Af hinu sama leiddi, að steinhögg, og þá
ekki síst marmarahögg, var haft í mikum metum, Meðal
annarra sem hófust á þeirri bylgju var hálflandi
okkar, Albert Thorvaldsen. Hreinleiki hins klassiska forms - "Edle
Einfalt, stille Größe", svo vitnað sé í
kjörorð Winckelmanns - leystist þó upp á öðrum
og þriðja áratugi 19. aldar fyrir áhrif nýrrar
valdastéttar og nefnist í listasögunni "empire"
eða keisarastíll með skírskotun til Napóleons.
Hann er oft íburðarmikill, jafnvel þunglamalegur, en byggist
þó enn á klassiskum grunni.
- En rétt um þetta leyti var ný öld að ganga
í garð í Vestur-Evrópu, öld eims og eisu,
Iðnbyltingin sem svo hefur verið nefnd. Á fjölmörgum
sviðum var ævafornt starf handverksmannsins rekið í
útlegð, en gufuaflið, vélin og fjöldaframleiðslan
dýrkuð sem guðleg dagrenning nýrra tíma. Allt
handgert þótti nú gamaldags, sveitalegt, en verksmiðjuframleiðsla
fín. Umbreyting þessi teygði áhrif sín út
í svo til allar verkgreinar, að minnsta kosti þær
sem hagnað var af að hafa, og minningarmörk kirkjugarðanna
fóru heldur ekki varhluta af því. Stórfelld
breyting varð á járnsteyputækni, mótasmíð,
deiglu og herzluofni, svo að nú var unnt að steypa sama
meginformið aftur og aftur, svo sem járnkrossa á leiði,
en þó með breyttum áletrunum í hvert sinn.
Eins var hér hægt, sem illmögulegt var í steinsmíði,
að mynda hvers konar gagnbrotið verk, spírur og fíngert
flúr, og er af þeim sökum ekki að undra þótt
framleiðsla þessi endurvekti margbrotin gotnesk skreyti. En nýgotíkin
var ekki aðeins af þeim möguleikum tækninnar runnin.
Eftir fall Napóleons, sem litið var á sem einskonar persónugerving
empire-stílsins, leituðu Þjóðverjar og áhrifasvæði
þeirra andsvars við "frönsku hefðinni" með
endurvakningu hins gotneska, sem þeir trúðu að væri
"germanskur" stíll. Því er það
einmitt slíkt flúr sem setur mark sitt á járnkrossa
kirkjugarðanna næstu áratugi.
- Þegar mikið átti við að hafa, var samt ekki
aðeins um krossa að ræða, heldur heil "monument"
sem steypa varð í mörgum hlutum eftir vandaðri forteikningu
og sérgerðum mótum. Svo vill til, að í kirkjugarðinum
á Hólavelli er eitt slíkt "monument", og
raunar þesskonar sem myndi sóma sér sem aldaprýði
í hvaða kirkjugarði Norðurálfu sem væri.
Það stendur hægra megin við stíginn frá
aðalhliði við Suðurgötu að klukknaporti og næst
því, í reit R 311.
|